canlılarda sınıflandırma ile ilgili terimler sözlüğü

[fenhane58]

canlılarda sınıflandırma (taksonomi) ile ilgili terimler sözlüğü
Aile (=Familia): Alt familya, tribü, cins, alt cins, tür, alt türlerin bağlı bulunduğu yüksek taksonomik kategori. Sıklıkla, her familyanın ilk bakışta hemen tanınabilen bir genel görünüşü vardır.



Âlem (=Regnum): Alt âlem ve sonraki tüm kategorilerin bağlı bulunduğu yüksek taksonomik kategori.



Allopatrik tür: Aynı cinse bağlı olup, farklı coğrafi alanda yayılış gösteren türler.



Allotip: Yeni bir tür tanımlanırken kullanılan holotipin karşı cinsiyetindeki örnek.



Amfibiler: Kuyruksuz ve kuyruklu kurbağaları (semenderleri) içeren dört bacaklı omurgalılar sınıfı, ikiyaşamlılar.



Analog yapılar: Aralarında evrimsel bir ilişki ya da köken eşliği bulunmayan, ancak aynı görev için özelleşmiş, benzer yapıdaki organlar.



Anatomi: Canlıların vücut yapısını ve organlarının birbiriyle olan ilişkilerini inceleyen bilim.



Animalia: Kara ve su ortamlarında yaşayan çeşitli omurgalı ve omurgasız hayvanları içeren âlem, hayvanlar âlemi.



Apomorfik: Türemiş, evrim sonucu oluşmuş (karakter).



Archaebacteria: Çok yüksek ya da düşük sıcaklıklar, çok tuzlu, çok asidik ya da oksijensiz ortamlar gibi ekstrem koşullarda yaşayabilen bakteriler, arkebakterler.



Bakteri: Prokaryot hücre yapısındaki mikroorganizma.



Biyolojik indikatör (Biyoindikatör): Yaşadıkları ortamda belirli bir koşulun varlığını gösteren, ekolojik koşulların ya da süreçlerin ayrımını ve/veya tanınmasını sağlayan, biyolojik olarak gösterge özelliği taşıyan canlılar.



Cins (=Genus): Familya içerisinde yer alan, birbirleriyle akraba olan türlerin bir araya gelmesiyle oluşmuş kategori. Yüksek kategorilerin en alt basamağıdır.



Coğrafya: Yeryüzünü fiziksel, ekonomik, beşerî, siyasal yönlerden inceleyen bilim.



Çekirdek: Bir hücrede yaşamsal etkinlikleri kontrol eden, kalıtım maddesini taşıyan organel.



Dış iskelet: Organik ve inorganik maddelerin bileşiminden oluşan, vücudu dış etkilerden koruyan, üzerinde vücut örtüsü bulunmayan, kasların iç yüzüne bağlandığı kabuk ve benzeri yapılar.



Dimorfizm: İki farklı morfolojik özellik gösterme durumu, iki formluluk.



DNA: Deoksiribonükleik asit, yapısında deoksiriboz adıyla bilinen şeker molekülünü taşıyan çekirdek asidi, temel kalıtsal madde.



Doğa tarihi müzesi: Belirli bir bölgede yaş...ış olan ve hâlâ yaşayan canlılara ait örneklerin sergilendiği, geniş kapsamlı müzeler.



Domain: Âlemin de üzerinde yer alan, âlemleri içinde toplayan taksonomik kategori.



Ekoloji: Çevresel döngüleri ve süreçleri, canlıların çevreyle ve birbirleriyle ilişkilerini inceleyen bilim dalı.



Embriyo: Zigotun gelişmesiyle oluşan genç organizma.



Embriyonik: Embriyoya ya da embriyo gelişimine ilişkin.



Etoloji: Hayvan türlerinin kendilerine özgü davranışlarını inceleyen bilim, davranış bilimi.



Eubacteria: Ekstrem koşullar hariç her yerde yaşayabilen bakteriler.



Fauna: Ekolojik olarak sınırlanabilir bir bölgede bulunan tüm hayvan türleri.



Fenetik: Karakter durumlarını eşit kabul eden ve morfometrik ölçümleri esas alarak canlı türleri arasındaki sistematik ilişkileri belirlemeye çalışan sistematik ekolü.



Fenogram: Fenetik ekolünün kullandığı benzerlik ağaçları.



Filogenetik: farklı canlı grupları arasındaki evrimsel ilişkileri inceleyen bilim.



Fizyoloji: Canlıların hücre, doku ve organlarının görevlerini ve bu görevlerin nasıl yerine geldiklerini inceleyen bilim.



Flora: Ekolojik olarak sınırlanabilir bir bölgede bulunan tüm bitki ya da bakteri türleri.



Fungi: Küf, pas, rastık, maya, kav mantarlarını ve şapkalı mantarları içeren âlem, mantarlar âlemi.



Genetik: Kalıtım bilimi.



Geometrik morfometri: Yapısal (morfolojik) özelliklerde görülen varyasyon ve değişimleri, belirli nirengi noktalarını (landmark) kullanarak inceleyen çalışma alanı.



Habitat: Bir canlının doğal olarak yaşadığı ortam.



Heterozigot: Alelleri birbirinden farklı olan gen çifti (ör: XY).



Hibrid (Melez): İki farklı türün ya da ırkın çiftleşmesi sonucu oluşan canlı.



Hiyerarşi: Derecelendirme düzeni, aşama sırası.



Holotip: Yeni bir tür tanımlanırken kullanılan ve ilgili yayında detaylı olarak anlatılan esas örnek.



Homolog yapılar: Embriyonik gelişim sürecinde aynı kökenden meydana gelen, farklı ya da aynı işlevler için özelleşebilen yapı ya da organlar.



Homonim: Farklı türlere, farklı araştırmacılar tarafından aynı adın verilmesi durumu.



Homozigot: Alelleri birbirinin aynı olan gen çifti (ör: XX).



İstatistik: İlkelerini olasılık kuramlarından alarak, verileri grafik ve sayı biçiminde değerlendiren uygulamalı matematik dalı, sayım bilimi.



Jeoloji: Yer bilimi.



Karakter: Ayırt edici nitelik, taksonomik açıdan anlam taşıyan her türlü özellik.



Kategori: Aralarında herhangi bir bakımdan ilgi veya benzerlik bulunan şeylerin tamamı, sınıflandırma kademelerindeki derecelerin her biri.



Klad: Kladistik ekolüne göre, tek bir ortak ata ile bu ortak atadan evrilerek gelişmiş olan tüm gruplardan oluşan (monofiletik) taksonomik grup.



Kladistik: Bazı karakterlerin daha ayırıcı olduğunu savunan, canlıların sınıflandırılmasında eski ve atasal karakterlerin belirleyici olduğunu düşünen sistematik ekolü.



Kladogram: Kladistik ekolünün kullandığı benzerlik ağaçları.



Klorofil: Kloroplastların içinde bulunan, fotosentez tepkimelerinde güneş enerjisini soğuran ve kimyasal enerjiye çeviren, yapısında Magnezyum (Mg) içeren, yeşil renkli pigment.



Kloroplast: Ökaryot canlılarda fotosentez tepkimeleriden sorumlu olan, klorofil maddesi içeren organel.



Konakçı: Bir asalak canlının ergin halini ya da gelişim evrelerinden herhangi birini taşıyan canlı.



Kontrol listesi (Checklist): Bir bir coğrafi alanda bulunan



Kriptik tür: Birbirleriyle aynı morfolojik görünüşe sahip olan, ancak üreme bakımından birbirlerinden yalıtılmış olan türler.



Kromozom: Mitoz bölünme sırasında yoğunlaşan kromatin ipliklerinin, kalın, kısa ve tek tek gözlenebilen hali.



Larva: Bazı canlılarda, yumurtadan çıktıktan sonra, ergin hale geçmeden önceki form.



Matematik: Aritmetik, cebir, geometri gibi sayı ve ölçü temeline dayanarak niceliklerin özelliklerini inceleyen çalışma alanlarının ortak adı.



Mimikri: Bir canlının diğer bir canlıyı görünüm ya da davranış olarak taklit etmesi.



Mitokondri: Ökaryot canlılarda solunum tepkimelerinden ve enerji üretiminden sorumlu olan organel.



Moleküler sistematik: Kalıtım bilgisini kullanarak, canlılar arasındaki evrimsel ilişkileri ve moleküler düzeydeki benzerlikleri anlamlandırmaya çalışan bilim.



Monera: Prokaryot hücre tipine sahip, ilkel bir hücreli canlıları içeren âlem.



Monofiletik: Kendilerine en yakın ortak atadan evrilerek gelişen tüm grupları içeren, tamamı tek bir ortak atadan evrimleşerek gelen.



Monograf: Yüksek taksonomik kategorileri her yönüyle inceleyen, en detaylı taksonomik yayınlar.



Monotipik cins: Yalnızca tek bir tür içeren cins.



Morfoloji: Yapı bilimi.



Morfometri: Yapısal (morfolojik) özelliklerin ölçümü, canlıların şekil ve boyutlarındaki varyasyonlar ile değişmeleri inceleyen bilim.



Neotip: Orijinal teşhis örneğinin (holotip) hasar görmesi halinde, mevcut örneklerin arasından onun yerini almak üzere seçilen yeni teşhis örneği.



Nomenclature (Nomenklatür): Canlıları belirli kurallara bağlı olarak adlandıran, sistematiğin alt dalı.



Nominalistik tür: Doğada yalnızca bireylerin bulunduğunu, tür kavramının insan tarafından ortaya çıkarılmış yapay bir kavram olduğunu savunan, günümüzde geçerliliği olmayan yaklaşım.



Organel: Hücre içerisinde belirli işlevler için özelleşmiş olan alt yapılar.



Orijinal deskripsiyon: Bir türü bilim dünyasına ilk kez tanıtan, türe ait detaylı anlatım içeren bilimsel yayın.



Ortak ata: Birden fazla grubun evrim sürecinde köken aldığı atasal form ya da canlı türü.



Ökaryot: Zarla çevrili gerçek organelleri bulunan, gelişmiş hücre tipi.



Parafiletik: Kendilerine en yakın ortak atadan evrilerek gelişen tüm grupları içermeyen, birden fazla ortak atadan evrimleşerek gelen.



Paratip: Yeni bir tür tanımlanırken kullanılan, holotip ve allotip dışında kalan tüm diğer teşhis örnekleri.



Parazit: Başka türden bir canlının içinde ya da üzerinde, kendisine besin ya da barınak sağlayacak ve diğer canlıya zarar verecek şekilde yaşayan organizma, asalak.



Partenogenez: Döllenme gerçekleşmeksizin embriyo ya da tohum oluşumuyla sonuçlanan bir eşeysiz üreme tipi.



Plantae: Kara ve su ortamında yaşayan çeşitli damarlı ve damarsız, çiçekli ve çiçeksiz bitkileri içeren âlem, bitkiler âlemi.



Plesiomorfik: Değişmeden gelmiş, atasal (karakter).



Polimorfizm: İkiden fazla morfolojik özellik gösterebilme durumu, çok formluluk.



Politipik cins: Birden fazla tür içeren cins.



Popülasyon: Aynı türden bireylerin belirli bir coğrafyada oluşturdukları yaşama birliği.



Prokaryot: Zarla çevrili gerçek organelleri bulunmayan, organel içerikleri hücrenin belirli bölgelerinde yoğunlaşmış halde yer alan basit hücre tipi.



Protista: Ökaryot bir hücrelileri ve ilkel çok hücreli organizmaları içeren âlem, protistler.



Redeskripsiyon: Çok yüzeysel tanıtılmış ya da adı verilmiş ancak tanıtılamamış olan türleri bilim dünyasına detaylı biçimde tanıtmak amacıyla hazırlanan yayınlar.



Revizyon: Bir familyanın tamamını ya da bir kısmını, bir cinsi ya da türler grubunu taksonomik açıdan toplu halde ele alan, bu taksonları aynı yayın içerisinde teker teker inceleyen bilimsel yayın.



Sınıf (=Classis): Alt sınıf, takım ve bunların altındaki kategorilerin bağlı bulunduğu yüksek taksonomik kategori.



Sınıflandırma: Canlıları gruplandıran ve bu grupları derecelendiren bilim dalı.



Sibling tür: Dış görünüşleri bakımından birbirlerine çok benzeyen ya da aynı olan, iki ya da daha fazla farklı tür.



Simpatrik tür: Aynı cinse bağlı olup, aynı coğrafi alanda yayılış gösteren türler.



Sinonim: Aynı türlere, farklı araştırmacılar tarafından farklı adların verilmesi durumu, bir türün esas alınan bilimsel adı dışında sahip olduğu diğer adlar, eş anlamlılık.



Sistematik: Canlıların birbirleriyle evrimsel akrabalık ilişkilerini, benzerlik ve farklılıklarını inceleyen bilim dalı.



Şube (=Phylum): Alt şube, sınıf ve bunların altındaki kategorilerin bağlı bulunduğu yüksek taksonomik kategori.



Takım (=Ordo): Alt takım, aile ve bunların altındaki kategorilerin bağlı bulunduğu yüksek taksonomik kategori.



Takson: Belirli bir hiyerarşiye göre sınıflandırma bütününe yerleştirilmiş, bir kategori olmaya yetecek kadar diğer gruplardan farklılıklar taşıyan, kendi aralarında belirli ortak özelliklere sahip, herhangi bir derecede bulunan taksonomik grup.



Taksonomi: Canlı türlerini belirli bir düzene sokmaya çalışan, bu amaca yönelik ilkeler geliştiren, canlıları tanımlayan, anlatan ve adlandıran bilim dalı.



Taksonomist: Taksonomi alanında çalışan araştırmacı.



Tribü: Bir alt familyanın çok fazla sayıda cins içermesi durumunda, birbirine çok benzeyen cinslerin bir araya getirilmesiyle oluşturulan gruplar.



Tür (=Species): Birbirleriyle çiftleştiklerinde verimli nesiller veren, genellikle birbirlerine yüksek derecede benzeyen, ortak bir gen havuzuna sahip olan doğal popülasyonlar.



Tür teşhisi: Belirli karakterlerin incelenmesi ve yorumlanması yoluyla, bir canlının hangi türe ait olduğunun belirlenmesi.



Vektör: Sıklıkla zararlı özellikte olan bir canlıyı, kendi vücudunda taşıyarak başka bir canlıya ileten (canlı).



Yüksek kategori: Dereceli bir sınıflandırmada, aynı düzeydeki tüm taksonların içine yerleştirildiği grup.



Yüksek takson: Kendisiyle aynı derecede bulunan diğer taksonlardan kopmalarla ayrılmış olan yakın türler topluluğu.